W jakich przypadkach można odwołać darowiznę?

Darowizna prowadzi do tzw. aktu szczodrobliwości. Czynnikiem wyróżniającym czynność prawną opisywanego typu jest zatem element korzyści osiągany tylko przez jedną stronę umowy. Celem darowizny jest wzbogacenie obdarowanego kosztem majątku darczyńcy. Na potrzeby przedmiotowego opracowania przyjmijmy, że stronami umowy darowizny są darczyńca oraz obdarowany.

Co jednak w przypadku, kiedy po dokonaniu czynności darowizny, nastąpią zdarzenia które spowodują, że osoba obdarowana okazała się z jakiś powodów niegodna otrzymania darowizny? Przyjrzyjmy się zatem przypadkom w jakich darczyńca może zniweczyć umowę darowizny poprzez jej odwołanie.

Przede wszystkim niedostatek darczyńcy

Zgodnie z art. 896 Kodeksu cywilnego, darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze nie wykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.. Zatem jednym z zasadniczych powodów odwołania darowizny jest niekorzystna zmiana stanu majątkowego darczyńcy. Dodatkową przesłanką, która musi zostać spełniona, aby odwołanie darowizny w tym przypadku było możliwe, jest to, iż darowizna nie może zostać jeszcze wykonana, czyli nie może nastąpić przesunięcie majątkowe z majątku darczyńcy do majątku obdarowanego.

Należy zwrócić uwagę, że nawet jeśli darczyńca znajdzie się w niekorzystnej sytuacji majątkowej już po wykonaniu darowizny, to również przysługują mu określone roszczenia przeciwko obdarowanemu, nie wyłączając nawet zwrotu przedmiotu darowizny. Zgodnie z art. 897 Kodeksu cywilnego, jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia. Tak jak przy odwołaniu darowizny, która jeszcze nie została wykonana, pierwszą przesłanką realizacji roszczeń darczyńcy jest popadnięcie darczyńcy w niedostatek. Roszczenia darczyńcy, wyznaczają usprawiedliwione potrzeby darczyńcy albo ciążące na nim ustawowe obowiązki alimentacyjne.

Przypadek rażącej niewdzięczności

Zgodnie z art. 898 §1 darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Ten przepis stanowi odzwierciedlenie tzw. swoistego obowiązku moralnej wdzięczności, jakim powinien odznaczać się obdarowany względem darczyńcy. Rażącą niewdzięczność w rozumieniu art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego musi cechować znaczne nasilenie złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej. Czynami świadczącymi o rażącej niewdzięczności obdarowanego są: odmówienie pomocy w chorobie, odmowa pomocy osobom starszym, rozpowszechnianie uwłaczających informacji o darczyńcy, pobicia czy ciężkie znieważenia. Przyjmuje się, że tylko rażąca niewdzięczność, a nie każda niewdzięczność może stanowić podstawę odwołania darowizny.

W praktyce często bardzo trudno jest zakwalifikować określone zachowanie obdarowanego dającego się zakwalifikować jako rażąca niewdzięczność. Przykładowo można wskazać, że zawiedzione oczekiwania darczyńcy co do należytego zajmowania się przez obdarowanego przedmiotem darowizny nie mogą uzasadniać odwołania darowizny na podstawie art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 grudnia 2005 roku, II CK 265/05). Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują czyny nieumyślne obdarowanego, a nawet drobne czyny umyślne, ale niewykraczające poza zwykłe konflikty rodzinne (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 lipca 2009 roku w sprawie ACa 63/09).

Sposób i termin odwołania darowizny

Generalną zasadą jest, że odwołanie darowizny powinno nastąpić w formie pisemnej. Brak zachowania formy pisemnej nie spowoduje w tym przypadku nieważności oświadczenia woli. Złożenie oświadczenia z zaniechaniem formy pisemnej może przyczynić się jednak do zubożenia pod względem dowodów potencjalnego postępowania sądowego. W tym zakresie należy jednak pamiętać, że odwołanie darowizny nieruchomości, która to darowizna musiała nastąpić w formie aktu notarialnego, dla swojej skuteczności musi również nastąpić w formie aktu notarialnego.

Kodeks cywilny w art. 899 § 3 wprowadza maksymalny termin w którym może darczyńca może odwołać darowiznę. Mianowicie, darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.