Wybór prawa właściwego w zobowiązaniach umownych

Kwestia prawa właściwego dla zobowiązań umownych może rodzić po stronie przedsiębiorców wiele pytań: jakie znaczenie ma, które prawo jest właściwe dla danego kontraktu, czym jest i jak dokonać wyboru prawa oraz co będzie gdy strony wyboru nie dokonają? Problematyka prawa właściwego nie kończy się jednak na zagadnieniach praktycznych, żywotne zainteresowanie przedstawicieli doktryny wzbudza chociażby charakter prawny wyboru prawa właściwego. A ponadto od dnia 16 maja 2011 roku obowiązuje nowa ustawa - Prawo Prywatne Międzynarodowe. Z tego powodu zagadnienie wyboru prawa właściwego wymaga dogłębnej analizy.

Czytając o prawie właściwym i tym samym o prawie prywatnym międzynarodowym może pojawić się pytanie czy ma to aż tak wielkie znaczenie jakie prawo będzie właściwe dla oceny danego stosunku prawnego. Odpowiadając na to pytanie, zamiast długiego, suchego elaboratu, posłużę się przykładem, który moim zdaniem dużo lepiej obrazuje ważkość problemu.

Przykład Dodaj wykresy do Twojej strony internetowej

Kwestię prawa właściwego dla zobowiązań umownych regulują przede wszystkim dwa akty prawne: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 roku w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) oraz ustawa z dnia 4 lutego 2011 roku - Prawo prywatne międzynarodowe. Przepisy polskiej ustawy expressis verbis odsyłają do rozporządzenia - zgodnie z treścią art. 28 ustawy prawo właściwe dla zobowiązania umownego określa rozporządzenie Rzym I. Polską ustawę stosuje się do określenia prawa właściwego dla zobowiązań umownych co do których zakres zastosowania rozporządzenia został wyłączony.

Rozporządzenie Rzym I stosuje się do zobowiązań umownych w sprawach cywilnych o handlowych powiązanych z prawem różnych państw.

Natomiast, zgodnie z treścią art. 1 ust. 2, stosowanie rozporządzenia Rzym I wyłączono w stosunku do:

• stanu cywilnego oraz zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych osób fizycznych (z zastrzeżeniem art. 13 regulującego możliwość powoływania się na brak zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych);
• zobowiązań wynikających ze stosunków rodzinnych oraz stosunków uznawanych zgodnie z prawem dla nich właściwym za mające podobne skutki, w tym zobowiązań alimentacyjnych;
• zobowiązań wynikających z małżeńskich ustrojów majątkowych, z ustrojów majątkowych w stosunkach uznawanych zgodnie z prawem dla nich właściwym za mające podobne skutki do małżeństwa oraz z prawa spadkowego, włącznie z testamentami;
• zobowiązań wynikających z weksli, czeków, weksli własnych oraz innych zbywalnych papierów wartościowych w zakresie, w jakim zobowiązania z tych innych papierów wartościowych wynikają z ich zbywalności;
• zapisów na sąd polubowny i umów o właściwość sądu;
• kwestii z zakresu prawa spółek i innych podmiotów posiadających osobowość prawną lub jej nieposiadających, takich jak utworzenie, w drodze rejestracji lub w inny sposób, zdolności prawnej i zdolność do czynności prawnych, ustrój wewnętrzny lub rozwiązanie spółek i innych podmiotów posiadających osobowość prawną lub jej nieposiadających oraz osobista odpowiedzialność wspólników i organów za zobowiązania takiej spółki lub podmiotu;
• kwestii, czy przedstawiciel może wobec osób trzecich zaciągać zobowiązania w imieniu osoby przez siebie reprezentowanej lub czy organ spółki lub innego podmiotu posiadającego osobowość prawną lub jej nieposiadającego może wobec osób trzecich zaciągać zobowiązania w imieniu tej spółki lub podmiotu;
• tworzenia _ trustów _ oraz stosunków prawnych pomiędzy założycielami, powiernikami i beneficjentami; zobowiązań wynikających z kontaktów handlowych mających miejsce przed zawarciem umowy;
• umów ubezpieczenia wynikających z operacji przeprowadzanych przez organizacje niebędące zakładami, o których mowa w art. 2 dyrektywy 2002/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 listopada 2002 roku dotyczącej ubezpieczeń na życie, których przedmiotem jest zapewnienie pracownikom lub osobom pracującym na własny rachunek, należącym do zakładu lub grupy zakładów, lub do określonej grupy lub grup zawodowych, świadczeń w przypadku śmierci lub dożycia określonego wieku, przerwania lub ograniczenia działalności, choroby zawodowej lub wypadku przy pracy;
• dowodów i postępowania (z zastrzeżeniem art. 18).

Swoboda wyboru prawa właściwego określona została w Preambule rozporządzenia Rzym I jako jeden z fundamentów systemu norm kolizyjnych w odniesieniu do zobowiązań umownych. Regulacje dotyczące wyboru prawa zawarto w art. 3 rozporządzenia Rzym I, zgodnie z którym umowa podlega prawu wybranemu przez strony. Wybór prawa właściwego musi być dokonany wyraźnie lub powinien w sposób jednoznaczny wynikać z treści umowy lub z okoliczności sprawy. Kontrahenci mogą dokonać wyboru prawa właściwego zarówno dla całej umowy jak i dla poszczególnych jej części.

Strony nie są związane na zawsze pierwotnym wyborem prawa właściwego, i w każdym czasie mogą się umówić, że umowa podlega prawu innemu. Następczy wybór prawa właściwego możliwy jest również w stosunku do zobowiązań umownych, co do których nie nastąpił wybór prawa i prawo właściwe oceniano na podstawie norm kolizyjnych. Nie mniej jednak następczy wybór prawa nie narusza ważności umowy ze względu na formę ani praw osób trzecich.

Ponadto w rozporządzeniu Rzym I zawarto postanowienia, zgodnie z którymi w przypadku gdy wszystkie inne elementy stanu faktycznego w chwili dokonywania wyboru prawa właściwego są zlokalizowane w państwie innym niż państwo, którego prawo zostało wybrane, dokonany przez strony wybór nie narusza stosowania tych przepisów prawa tego innego państwa, których nie można wyłączyć w drodze umowy (art. 3 ust 3 rozporządzenia Rzym I).

Jednocześnie gdy wszystkie inne elementy stanu faktycznego w chwili dokonywania wyboru prawa właściwego są zlokalizowane w jednym lub więcej państwach członkowskich, dokonany przez strony wybór prawa właściwego innego niż prawo państwa członkowskiego nie narusza stosowania przepisów prawa wspólnotowego, w odpowiednich przypadkach w kształcie, w jakim zostały one wdrożone w państwie członkowskim sądu, których nie można wyłączyć w drodze umowy.

O wyborze prawa właściwego przeczytasz na drugiej stronie.

Należy zaznaczyć, że kontrahenci mogą dokonać wyboru prawa właściwego jedynie poprzez pozytywne wskazanie prawa określonego państwa. Dlatego strony nie mają możliwości wyboru jako prawa właściwego postanowień zawartych w prywatnych kodyfikacjach, jak chociażby w UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts czy w Principles of European Contrach Law. Nie mniej jednak, strony mogą dokonać wskazania materialnoprawnego - to jest włączyć postanowienia z tychże kompilacji do treści umowy, czy to przez przepisanie ich postanowień wprost do treści umowy lub przez zawarcie klauzuli odsyłającej do tychże regulacji.

Charakter prawny wyboru prawa właściwego

Co do charakteru prawnego wyboru prawa pojawiają się w piśmiennictwie rozliczne wątpliwości. Jak wskazuje M. Pazdan w Prawie Prywatnym Międzynarodowym wśród rozlicznych głosów należy wskazać dwa dominujące: pogląd zgodnie z którym wybór prawa właściwego to nic innego jak fakt społeczny, czy też stan faktyczny, i jako taki nie wymaga odniesienia do jakiegokolwiek systemu prawnego oraz zapatrywanie przeciwstawne, w którym wybór prawa postrzega się jako zdarzenie prawne, na które składają się oświadczenia woli - co rodzi konieczność zastosowania postanowień określonego systemu prawnego.

Wśród przedstawicieli polskiej doktryny dominuje zdecydowanie ten drugi pogląd. Wybór prawa jest czynnością prawną prawa prywatnego międzynarodowego i jako taka pełni rolę łącznika normy kolizyjnej. Identyczne stanowisko zajął ustawodawca europejski. Wyraźnie w rozporządzeniu Rzym I zaznaczył, że do oceny istnienia i ważności porozumienia stron w przedmiocie prawa właściwego stosuje się między innymi przepisy art. 10 rozporządzenia Rzym I. Zgodnie z nimi, prawem właściwym do oceny istnienia i ważności takich porozumień, jest prawo, które byłoby właściwe dla porozumienia gdyby było ważne. Innymi słowy, wybór prawa właściwego jest czynnością prawną ze wszystkimi z tego wynikającymi konsekwencjami.

Prawo właściwe w razie braku wyboru prawa

W celu uniknięcia sporów oraz zapewnienia pewności dotyczącej prawa właściwego warto skorzystać z wyboru jaki daje stronom prawo prywatne międzynarodowe. Wybór prawa właściwego pozwoli stronom w pełni ukształtować treść stosunku prawnego ich łączącego łącznie z jego skutkami, interpretacją itd. Nie mniej jednak w przypadku gdy nie wybierzemy prawa właściwego, to zostanie określone na podstawie zasad oceny prawa właściwego dotyczących określonego typu umowy. Zasady te szczegółowo zostały uregulowane w rozporządzeniu Rzym I.

Najpierw, w rozporządzeniu Rzym I przesądzono, w przypadku braku wyboru prawa, o prawie właściwym dla konkretnych rodzajów umów:

• umowa sprzedaży towarów podlega prawu państwa, w którym sprzedawca ma miejsce zwykłego pobytu;
• umowa o świadczenie usług podlega prawu państwa w którym usługodawca ma miejsce zwykłego pobytu;
• umowa, której przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomości lub prawo do korzystania z nieruchomości, podlega prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona;
• niezależnie od poprzedniego, umowa dotycząca czasowego korzystania z nieruchomości na użytek własny, zawarta na okres nie dłuższy niż sześć kolejnych miesięcy, podlega prawu państwa, w który oddający nieruchomość do korzystania ma miejsce zwykłego pobytu, pod warunkiem że biorący do korzystania jest osobą fizyczną i ma miejsce pobytu w tym samym państwie;
• umowa franczyzy podlega prawu państwa, w którym franczyzobiorca ma miejsce zwykłego pobytu;
• umowa dystrybucji podlega prawu państwa, w którym dystrybutor ma miejsce zwykłego pobytu;
• umowa sprzedaży towarów w drodze licytacji podlega prawu państwa, w którym odbywa się licytacja, jeżeli miejsce to można ustalić;
• umowa zwarta w ramach wielostronnego systemu, który kojarzy lub ułatwia kojarzenie wielu transakcji kupna i sprzedaży instrumentów finansowych w rozumieniu definicji z art. 4 ust. 1 pkt 17 dyrektywy 2004/39/WE, zgodnie z regułami innymi niż uznaniowe, i który podlega jednemu prawu, podlega temu właśnie prawu.

W przypadku gdy umowa nie mieści się w katalogu zaprezentowanym powyżej lub gdy składniki umowy obejmują więcej niż jeden przypadek - umowa podlega prawu państwa, w którym strona zobowiązana do spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umowy ma miejsce zwykłego pobytu.

Jeżeli jednak ze wszystkich okoliczności sprawy wyraźnie wynika, że umowa pozostaje w znacznie ściślejszym związku z państwem innym, niż państwo którego prawo zostało określone na podstawie powyższych reguł, stosuje się prawo tego innego państwa.

W przypadku gdy nie można ustalić prawa właściwego stosując powyższe zasady - umowa podlega prawu państwa, z którym wykazuje najściślejszy związek.

Ponadto rozporządzenie Rzym I zawiera szczegółowe uregulowania dotyczące umów przewozu, umów konsumenckich, umów ubezpieczenia oraz indywidualnych umów o pracę.

W przypadku polskiego systemu prawnego, regulacja wynikająca z rozporządzenia Rzym I uzupełniona jest o postanowienia ustawy, która jak już było wspomniane wyraźnie odsyła do przepisów rozporządzenia Rzym I. Jednakże odnośnie umów ubezpieczenia, nieobjętych zakresem stosowania rozporządzenia Rzym I, polska ustawa odsyła do przepisów rozporządzenia odpowiednich dla danego zobowiązaniach (art. 28 ust. 2 ustawy).

Organom stosującym prawo pozostawiono jednak wybór czy dany kontrakt przyporządkować do zakresu przepisów ogólnych rozporządzenia Rzym I (to jest przepisów regulujących wybór prawa i sposób określenia prawa właściwego w przypadku braku wyboru prawa właściwego) czy też do szczegółowej regulacji rozporządzenia Rzym I dotyczącej prawa właściwego umów ubezpieczenia (co do których swoboda wyboru prawa właściwego została ograniczona).

Na temat ograniczeń w wyborze prawa właściwego przeczytasz na kolejnej stronie.

Polską regulację uzupełniono postanowieniami, zgodnie z którymi prawem właściwym dla obowiązkowych umów ubezpieczenia jest prawo polskie. Jednakże w sytuacji gdy prawo państwa członkowskiego Europejskiego Obszaru Gospodarczego, które przewiduje obowiązek ubezpieczenia, każe dla umowy takiego ubezpieczenia stosować, jako właściwe własne prawo, stosuje się to prawo.

Ponadto w ustawie wprowadzono rozwiązanie, że w przypadkach wyboru prawa państwa niebędącego państwem członkowskim Europejskiego Obszaru Gospodarczego dla umowy, która wykazuje ścisły związek z co najmniej jednym państwem członkowskim, wybór taki nie może pozbawiać konsumenta ochrony przewidzianej przez prawo unijne (art. 30 ustawy).

Dopuszczalność wyboru i ograniczenia

Co do zasady przepisy prawa międzynarodowego prywatnego przewidują ograniczenia w wyborze prawa właściwego - prawo takie musiało pozostawać w związku ze stosunkiem prawnym. Jednakże zarówno przepisy rozporządzenia Rzym I jak i Ustawy, takiego ograniczenia nie wprowadzają. Należy więc przyjąć, że swoboda stron została tym samym poszerzona. Wiąże się to oczywiście z wprowadzeniem ograniczeń - gdy dokonano wyboru prawa właściwego, a wszystkie elementy stanu faktycznego zlokalizowane są w innym państwie, niż to, którego prawo zostało wybrane, dokonany wybór nie może naruszać stosowania tych przepisów prawa tego innego państw, których nie można wyłączyć w drodze umowy. Takie postanowienia wprowadzono by zapobiec wykorzystywaniu możliwości wyboru prawa właściwego do omijania przepisów chroniących słabsze strony zobowiązań umownych, w szczególności konsumentów.

Równocześnie należy pamiętać, że mimo faktu, że prawo właściwe dla danego kontraktu co do zasady stosuje się do całego stosunku obligacyjnego, istnieją sytuacje, w których przepisy prawa polskiego ograniczają zakres stosowania prawa wybranego przez strony. Przepisy te, zwane przepisami wymuszającymi swoje zastosowanie, służą zagwarantowaniu ochrony istotnych interesów publicznych, w związku z czym stosuje się je obok prawa właściwego wybranego przez strony bez względu na to, jakie prawo jest właściwe dla umowy zgodnie z wyborem stron.

Innymi słowy, przepisy te zawierają normy bezwzględnie obowiązujące, których to stosowania strony nie mogą wyłączyć niezależnie od wybranego przez nie prawa właściwego. Dlatego też zawsze dokonując wyboru prawa właściwego trzeba mieć na uwadze, że nie we wszystkich przypadkach prawo przez nas wybrane znajdzie zastosowanie.