W Dzienniku Ustaw Nr 173, poz. 1807 ukazała się ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, która obowiązuje od 21 sierpnia 2004 r.
Ustawa przewiduje, że w stosunku do pracodawcy będącego przedsiębiorcą, obowiązują szczególne zasady przeprowadzania kontroli przez organy zewnętrzne.
Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. Przepisy wprowadzające ustawę o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. Nr 173, poz. 1808, dokonała zmiany w ustawie z dnia 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy, j.t. Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1362, z późn. zm. oraz z 2003 r. Nr 213, poz. 2081.
Zgodnie z dokonaną nowelizacją:
- Inspektorzy pracy przeprowadzają kontrole przedsiębiorców po okazaniu legitymacji służbowej i upoważnienia do przeprowadzenia kontroli.
- W razie konieczności niezwłocznego przeprowadzenia kontroli, może być ona przeprowadzona po okazaniu legitymacji służbowej, z tym, że najpóźniej w terminie 3 dni od rozpoczęcia kontroli, należy okazać kontrolowanemu upoważnienie do kontroli.
- Upoważnienie do kontroli wydają: Główny Inspektor Pracy i jego zastępcy, okręgowy inspektor pracy i jego zastępcy.
- Upoważnienie do kontroli powinno zawierać:
1. wskazanie podstawy prawnej przeprowadzenia kontroli,
2. oznaczenie organu kontroli,
3. imię i nazwisko, stanowisko służbowe osoby upoważnionej do przeprowadzenia kontroli oraz numer jej legitymacji służbowej,
4. określenie zakresu przedmiotowego kontroli,
5. oznaczenie przedsiębiorcy objętego kontrolą,
6. wskazanie daty rozpoczęcia i przewidywanego terminu zakończenia kontroli,
7. podpis osoby udzielającej upoważnienia, z podaniem zajmowanego stanowiska lub funkcji,
8. pouczenie o prawach i obowiązkach kontrolowanego,
9. datę i miejsce wystawienia upoważnienia.
W świetle nowych zasad przeprowadzania kontroli pracodawców doszło do zróżnicowania trybu postępowania organów kontrolnych względem podmiotów kontrolowanych, co z punktu widzenia zasad równościowych wynikających z Konstytucji RP nie jest zjawiskiem korzystnym.
Państwowa Inspekcja Pracy jako organ uprawniony do nadzoru i kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy, ma wśród organów kontrolnych szczególną nietypową pozycję.
Wynika to z niżej przytoczonych okoliczności.
- Zgodnie z art. 24 Konstytucji RP, państwo zagwarantowało sobie sprawowanie nadzoru nad warunkami wykonywania pracy, który to nadzór powierzono w ustawie zwykłej Państwowej Inspekcji Pracy.
- Funkcjonowanie PIP znajduje swoje podstawy w Konwencji Nr 81 Międzynarodowej Organizacji Pracy w sprawie inspekcji pracy w przemyśle i handlu, która została ratyfikowana przez Polskę (zob. Dz. U. z 1997 r. Nr 72, poz. 450-451).
- Ratyfikowana przesz Polskę Konwencja Nr 81 MOP w sprawie inspekcji pracy ma pierwszeństwo stosowania w razie kolizji jej przepisów z ustawą krajową (zgodnie z art. 91 ust. 3 Konstytucji RP.) a taka sytuacja zachodzi na tle ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.
Konwencja Nr 81 MOP przewiduje szereg unormowań, które muszą być brane pod uwagę przy stosowaniu prawa krajowego, w tym omawianej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.
Są to, w szczególności niżej sprecyzowane zagadnienia wchodzące w zakres uprawnień inspektorów pracy:
- umocowanie inspektora pracy do swobodnego wstępu, bez uprzedniego zawiadomienia o każdej porze dnia i nocy do każdego zakładu podległego kontroli inspekcji,
- uprawnienie do wszelkich badań, kontroli lub dochodzeń, jakie mogą inspektorzy pracy uznać za niezbędne do upewnienia się, że przepisy prawne są rzeczywiście przestrzegane,
- uprawnienie do przesłuchiwania na osobności lub w obecności świadków pracodawcy lub personelu przedsiębiorstwa w sprawach dotyczących stosowania przepisów prawa,
- uprawnienie do żądania wszelkich ksiąg, rejestrów lub innych dokumentów, których prowadzenie jest wskazane przez ustawodawstwo krajowe dotyczące warunków pracy, w celu sprawdzenia ich zgodności z przepisami oraz ich skopiowania lub sporządzenia wyciągów.
Konwencja Nr 81 MOP w sprawie inspekcji pracy przewiduje także, iż inspektorzy pracy będą zazwyczaj zawiadamiali o swej obecności pracodawcę lub jego przedstawiciela chyba, że takie zawiadomienie może źle wpłynąć na wykonywanie ich obowiązków.
Przykładowo, typowa sprzeczność ustawy o swobodzie działalności gospodarczej przewidującej ograniczony czas kontroli podmiotu gospodarczego ma miejsce w związku z art. 16 Konwencji Nr 81 MOP w sprawie inspekcji pracy w przemyśle i handlu, który przewiduje, że przedsiębiorstwa będą kontrolowane tak często i tak starannie, jak to jest potrzebne do zapewnienia skutecznego przestrzegania odpowiednich postanowień przepisów prawnych.
Analizując przepisy nowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej trzeba pamiętać, że wykładnia jej postanowień nie może naruszać przepisów Konwencji Nr 81. W przypadku kolizji pomiędzy przepisami Konwencji Nr 81 i omawianej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, pierwszeństwo stosowania posiadają przepisy Konwencji Nr 81.
Z powyższych powodów w przypadku kontroli inspektora pracy Państwowej Inspekcji Pracy nie można stosować:
- ograniczeń czasu przeprowadzenia kontroli,
- wyłączeń równoległego prowadzenia kontroli z innym organem kontrolnym,
- szczegółowego precyzowania zakresu kontroli, gdyż uprawnienia płynące z Konwencji Nr 81 dotyczą przestrzegania całości przepisów prawa pracy,
- obowiązku uprzedniego powiadomienia o kontroli.
Opierając się literalnie na nowej ustawie o swobodzie działalności gospodarczej, pracodawcy będący przedsiębiorcami muszą pamiętać o szczególnej pozycji inspekcji pracy wśród organów kontrolnych i czynnie (w sposób zawiniony umyślnie) nie przeciwstawiać się czynnościom kontrolnym, nawet w razie stwierdzenia naruszenia postanowień omawianej ustawy, gdyż taka sytuacja może skutkować odpowiedzialnością za utrudnianie czynności kontrolnych.
Na wypadek wątpliwości interpretacyjnych w zakresie kompetencji państwowego inspektora pracy konieczna jest niestety znajomość przepisów Konwencji Nr 81 MOP, ponieważ konstrukcja ustawy o swobodzie działalności gospodarczej nie jest ani poprawna ani precyzyjna, ponieważ nie uwzględnia wszystkich wymagań tej Konwencji.