Aktualny stan prawny dotyczący zakresu podmiotowego stosowania regulacji bezpieczeństwa i higieny pracy nie jest spójny. Zgodnie z art. 24 Konstytucji RP, praca znajduje się pod ochrona Rzeczypospolitej Polskiej a państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy.
Z art. 66 ust. 1 Konstytucji wynika natomiast, że każdy obywatel ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Ujęty w tym przepisie zakres podmiotowy, niewątpliwie dotyczy każdej formuły prawnej wykonywania pracy na czyjąś rzecz.
Regulacje prawne zawarte w Kodeksie pracy nie obejmują jednak stosowaniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy wszystkich pracobiorców, co stanowi ewidentne naruszenie wskazanego art. 66 ust. 1 Konstytucji.
Kodeksu pracy, jako ustawa regulująca prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, obejmuje swym zasięgiem w zakresie bhp właśnie strony stosunku pracy.
Szczegółowe regulacje w zakresie bhp zawarte w dziale X tego kodeksu pod tym właśnie tytułem dotyczą pracowników, czyli osoby świadczące pracę na podstawie: umowy o pracę, mianowania, powołania, wyboru i spółdzielczej umowy o pracę.
W zakresie podmiotów wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy mamy do czynienie z zastosowaniem przepisów bhp w ograniczonym zakresie, bądź z całkowitym niestosowaniem tych regulacji.
I tak najszerszy zakres stosowania przepisów bhp dotyczy osób wykonujących pracę nakładczą, stosowanie do tego zakresu wynikającego z przepisów rozporządzenia RM z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (Dz. U. z 1976 r. Nr 3, poz. 19, z późn. zm. oraz z 1996 r. Nr 60, poz. 280).
Druga grupą podmiotów niepracowniczych, do których stosujemy obecnie przepisy bhp w ograniczonym zakresie są członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i osoby z nimi współpracujące.
Do tych podmiotów, zgodnie z art. 3042 K.p. stosuje się odpowiednio następujące przepisy bhp: art. 208 § 1, art. 213 § 2, art. 217 § 2, art. 218 § 1 i art. 221 § 1-3 Kodeksu pracy.
Zakres stosowania przepisów bhp do osób wykonujących pracę nakładczą określony został w powołanym rozporządzeniu wydanym na podstawie art. 303 § 1 K.p. Art. 303 § 2 K.p. przewiduje natomiast prawo wydania rozporządzenia określającego zakres stosowania przepisów prawa pracy do osób stale wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy i praca nakładcza.
Niestety, pod rządami Kodeksu pracy taki przepis wykonawczy nie został wydany a poprzednio obowiązujący przedkodeksowy przepis wykonawczy utracił swoją moc obowiązywania w ramach kolejnych nowelizacji Kodeksu pracy.
W konsekwencji, w chwili obecnej nie ma klarownego przepisu precyzującego zakres stosowania przepisów bhp do osób wykonujących stale pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, poza wskazanymi dwoma grupami osób i regulacjami wynikającymi z art. 304 i art. 3041 K.p.
Zgodnie z art. 304 § 1 K.p. pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207 § 2 K.p. osobom fizycznym wykonującym p[racę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę.
Art. 304 § 2 K.p. zobowiązuje natomiast pracodawcę do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków zajęć odbywanych na terenie zakładu pracy przez studentów i uczniów nie będących jego pracownikami.
Wreszcie art. 304 § 3 K.p. przewiduje, że obowiązki wskazane w art. 20 7 § 2 K.p. stosuje się odpowiednio do jednostek organizujących pracę wykonywaną przez osoby fizyczne na innej podstawie niż stosunek pracy, w ramach prac społecznie użytecznych.
Odrębne regulacje dotyczą też zakresu stosowania przepisów bhp w stosunku do żołnierzy w czynnej służbie wojskowej oraz osób przebywających w zakładach karnych lub w zakładach poprawczych. Zagadnienia te regulują przepisy wykonawcze do art. 304 § 5 K.p.
Analiza wskazanych przepisów normujących zakres podmiotowy stosowania regulacji bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzi do wniosku, że ustawodawca nie precyzuje zakresu stosowania przepisów bhp w stosunkach cywilno-prawnych, kiedy to po obu stronach mamy do czynienia z osobami fizycznymi.
Art. 304 K.p. we wszystkich jego szczegółowych uregulowaniach odnosi sie bowiem po jednej stronie zawsze do pracodawcy. Obecnie mamy jednak coraz częściej do czynienia z podmiotami zatrudniającymi nie będącymi pracodawca w rozumieniu Kodeksu pracy na rzecz których jest wykonywana praca przez osoby fizyczne na podstawie umów cywilno-prawnych.
W tych stosunkach zatrudnieniowych obowiązujące przepisy bhp nie znajdują zastosowania, chyba, ze co innego wynika z treści zawartych kontraktów, na podstawie których praca jest wykonywana.
Ustawodawca nasz zachowuje się wyraźnie niekonsekwentnie. Z jednej strony wprowadza zasadę gwarancji bezpiecznych i higienicznych warunków pracy każdemu obywatelowi a z drugiej strony pozostawia bez uregulowania zagadnienia bhp w stosunku do osób fizycznych wykonujących prace na rzecz podmiotów zatrudniających nie będących pracodawcami w rozumieniu Kodeksu pracy.
Obecny stan prawny jest szczególnie naganny. Zważywszy na chwiejne i niejednolite stanowisko ustawodawcy w zakresie pojęcia definicyjnego stosunku pracy a właściwie w zakresie obchodzenia przepisów o stosunku pracy, wszystko to stwarza pozór przestrzegania zasad konstytucyjnych i źle świadczy o normodawcy.
Trudno zrozumieć, dlaczego ustawodawca nie dokonuje zmian w art. 22 .K.p. poprzez wprowadzenie instytucji domniemania stosunku pracy, lecz zezwala de facto na swobodę nawiązywania umów i tym samym osoby wykonujące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy na rzecz innych podmiotów niż pracodawca, pozbawia bezpiecznego wykonywania pracy.
Zrozumiały byłby stan prawny, gdyby art. 22 K.p. przewidywał domniemanie istnienia stosunku pracy. W takim stanie prawnym, podmiot zatrudniający musiałby udowodnić, że osoba świadcząca pracę na jego rzecz nie jest pracownikiem.
Istnienie instytucji domniemania stosunku pracy ograniczyłoby zakres wykonywanych prac na podstawie umów cywilno-prawnych do sytuacji, w których w zasadzie kwestia stosowania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy nie miałaby większego znaczenia, gdyż charakter pracy, wykonywanej samodzielnie i nie w miejscach publicznych eliminowałby konieczność zastosowania przepisów bhp.
Zagadnienie to dostrzegane jest w literaturze prawa pracy (por. np. M. Meller „Bezpieczeństwo i higiena pracy w zatrudnieniu niepracowniczym” PiZS 2006/9/28).