Niedopuszczalność stosowania weksla przez pracodawcę

Wstęp
K. Gonera w artykule pt. „Zabezpieczenie wekslowe roszczeń pracodawcy” Monitor Prawa Pracy z 2006 r. Nr 10 s. 516 i nast. omawia dopuszczalność zastosowania zabezpieczenia wekslowego w stosunkach z zakresu prawa pracy. Powołuje w tym celu z jednej strony literaturę i wykładnię prawa pracy a z drugiej wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1981 r. IV PRN 6/81, OSNCP 1981/11/225, utrzymując stosowanie weksla przez pracodawców jako uzasadnione.

Powołany wyrok spotkał się z krytyczną glosa A. Żabskiego (Państwo i Prawo 1983/4/137), który w dość przekonujący sposób wykazał, że dla stosowania Prawa wekslowego w stosunkach pracy brak jest podstawy normatywnej.

Autorka pomija jednak zasadniczy zarzut A. Żabskiego, lecz podnosi, że większość komentatorów prawa pracy wypowiada się za dopuszczalnością stosowania weksla, powołując Komentarze K.p. pod red. W. Muszalskiego Warszawa 2005 s. 398 i A.M. Świątkowskiego Warszawa 2006 s. 546.

Wskazani autorzy komentarzy Kodeksu pracy nie rozpatrują jednak kwestii dopuszczalności stosowania weksla w ramach stosunku pracy, lecz pomijając zasadniczy problem, uznają rzecz za oczywistą, z góry przesądzoną.

Wydaje się jednak, że problem podstawy normatywnej stosowania Prawa wekslowego w stosunku pracy ma zasadnicze znaczenie z punktu widzenia poprawności wykładniowej i dlatego szczegółowe wyjaśnienie tej zasadniczej kwestii warunkuje dalsze rozważania innych problemów z tym związanych w sferze zatrudnienia pracowniczego.

Wykładnia Sądu Najwyższego
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 maja 1981 r. , orzekając na wniosek Ministra Sprawiedliwości złożony w trybie rewizji nadzwyczajnej, stwierdził, że przepisy Kodeksu pracy nie wyłączają możliwości zabezpieczenia wekslowego roszczeń pracodawcy przeciwko pracownikowi o wynagrodzenie szkody w mieniu powierzonym.

Jednocześnie SN uznał, że w tych sprawach stosuje się art. 70 Prawa wekslowego w zakresie 3 letniego przedawnienia roszczeń wekslowych, a nie roczny termin przedawnienia z art. 291 § 2 K.p.

Na poparcie swojego stanowiska SN przytoczył następujące argumenty

• W stanie przedkodeksowym weksel był stosowany w stosunkach pracy jako zabezpieczenie roszczeń pracodawcy.

• Kodeks pracy normując odpowiedzialność materialną pracowników na odmiennych zasadach niż wynikające z prawa cywilnego, nie wprowadził żadnych zmian w zakresie stosunku do Prawa wekslowego.

• Wyłączenia możliwości stosowania weksla nie można upatrywać w art. III § 1 ustawy z dnia 24.06.1974 r. przepisy wprowadzające Kodeks pracy, Dz. U. Nr 24, poz. 142, zm. Dz. U. z 1990 r. Nr 34, poz. 198 (p.w.K.p.), gdyż przepis ten podobnie jak art. V § 1 p.w.K.p. normuje stosunek przepisów Kodeksu pracy do innych przepisów dotyczących przedmiotów unormowanych w K.p.

• Prawo wekslowe dotyczy zobowiązań zabezpieczających roszczenia ze stosunku pracy lub stosunków cywilnoprawnych pozostając z nimi w związku, bez utraty jednak samodzielności.

• Gdyby ustawodawca chciał wyłączyć weksel ze stosunków pracy, to powinien dokonać stosownych wyłączeń w art. IX p.w.k.p., czego jednak nie uczynił.

• Powyższe argumenty wskazują na to, że Kodeks pracy nie wyłącza możliwości zabezpieczenia wekslowego roszczeń pracodawcy przeciwko pracownikowi.

Analiza argumentów SN
Nie sposób powstrzymać się od refleksji, iż zaprezentowany sposób argumentacji SN nie zalicza się do poprawnych metod wykładni prawa, co delikatnie udowodnił A. Żabski w swojej glosie do tego wyroku (PiP 1983/4/137).

Prawdą jest, że w okresie przedkodeksowym weksel był stosowany w stosunkach pracy dla zabezpieczenia roszczeń pracodawcy względem pracownika. Prawdą jest także, że Kodeks pracy ani we własnej treści ani w przepisach wprowadzających Kodeks pracy nie odnosi się do Prawa wekslowego.

Tyle tylko, że z tych prawdziwych stwierdzeń nie wynika wcale, z normatywnego punktu widzenia, dopuszczalność stosowania weksla w stosunkach pracy.

Kodeks pracy normując odpowiedzialność materialną pracowników na odmiennych zasadach niż wynikające z prawa cywilnego, nie wprowadził żadnych zmian w zakresie stosunku do Prawa wekslowego. Z faktu tego nie wynika natomiast możliwość stosowania weksla w stosunkach pracy, gdyż brak jest na to podstawy normatywnej.

Kodeks pracy z chwilą uchwalenia stworzył odrębną gałąź prawa. Jak wiadomo, prawo pracy wydzieliło się z prawa cywilnego, z którym zresztą ma najwięcej wspólnego. Wyraźne rozdzielenie tych dwóch dziedzin prawa, wskazuje w sposób oczywisty na autonomiczność prawa pracy.

Od dnia 1 stycznia 1975 r. nie można już w sposób typowy stosować w stosunkach pracy w sprawach nie uregulowanych w Kodeksie pracy, przepisów prawa cywilnego. Ustawodawca poprzez art. 300 K.p. wyraźnie zakreślił pod jakimi warunkami jedynie przepisy Kodeksu cywilnego mogą być do stosunku pracy stosowane.

Jak widać, mimo najbardziej ścisłego powiązania prawa pracy i prawa cywilnego, stosowanie instytucji cywilistycznych w stosunkach pracy zostało ograniczone warunkami przewidzianymi w art. 300 K.p.

Wypada przy tym podkreślić, że art. 300 K.p. gramatycznie dopuszcza pod pewnymi warunkami stosowanie wyłącznie niektórych instytucji Kodeksu cywilnego a nie szeroko rozumianego prawa cywilnego.

W myśl art. 300 K.p. w sprawach nie unormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy.

Zastosowanie więc konkretnych instytucji Kodeksu cywilnego do stosunku pracy może mieć miejsce pod warunkiem równoczesnego spełnienia następujących warunków:

• braku regulacji danej instytucji Kodeksu cywilnego nie tylko w Kodeksie pracy ale szerzej w prawie pracy,
• nie sprzeczności instytucji Kodeksu cywilnego z zasadami prawa pracy,
• zastosowaniu przepisów Kodeksu cywilnego w sposób odpowiedni, czyli z właściwym dostosowaniem do cech charakterystycznych dla prawa pracy.

Ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37, poz. 282, zm. Dz. U. z 2006 r. Nr5 73, poz. 501) z punktu widzenia przyporządkowania do gałęzi prawa, należy niewątpliwie do przepisów prawa cywilnego.

Z tego faktu nie wynika jednak dopuszczalność stosowania Prawa wekslowego w stosunkach pracy, gdyż jak wyraźnie zapisano w art. 300 K.p. ustawodawca odsyła jedynie do Kodeksu cywilnego a nie do szerzej rozumianego prawa cywilnego.

Podstawowy argument przeciwko dopuszczalności stosowania weksla w stosunkach pracy polega więc na tym, że dla zastosowania weksla brak jest podstawy normatywnej. Pozostałe bowiem twierdzenia SN o tym, że ustawodawca nie odniósł się do relacji Kodeks pracy – Prawo wekslowe, poprzez to, że nie wyłączył stosowania Prawa wekslowego w stosunkach pracy, są zupełnie nietrafne.

Ustawodawca tego nie uczynił, bo dla celów niestosowania Prawa wekslowego w stosunkach pracy było to niepotrzebne. Z chwilą uchwalenia Kodeksu pracy, przepisy prawa cywilnego przestały mieć zastosowanie w stosunkach pracy, za wyjątkiem tych postanowień wyłącznie Kodeksu cywilnego, które można stosować przez formułę art. 300 K.p.

W tym zakresie logiczne rozumowanie prowadzi więc do wniosku, że stosowanie Prawa wekslowego w stosunkach pracy byłoby dopuszczalne wyłącznie wówczas, gdyby ustawodawca w Kodeksie pracy albo w p.w.k.p. wyraźnie odniósł się do Prawa wekslowego, czyli ustalił na jakich zasadach instytucje Prawa wekslowego mogą być stosowane do stosunku pracy, ale tego, jak wiadomo, nie uczynił.

Inne argumenty wyłączające Prawo wekslowe w stosunku pracy
Podana wyżej argumentacja jest całkowicie wystarczająca dla obrony tezy co do niedopuszczalności stosowania Prawa wekslowego do stosunku pracy.

Niemniej jednak dla szerszego zobrazowania innych istotnych sprzeczności wykluczających stosowanie weksla w stosunkach pracy warto zwrócić uwagę także na te dodatkowe argumenty, których ocena prowadzi do identycznych wniosków.

Kodeks pracy uregulował w sposób kompleksowy zasady odpowiedzialności materialnej pracowników, wyłączając w tym zakresie instytucje wynikające z Kodeksu cywilnego. Co do tego istnieje od dawna ukształtowany kierunek wykładni, zresztą przez nikogo nie kwestionowany.

Całościowa regulacja odpowiedzialności materialnej pracownika miała na celu funkcje ochronną w stosunku do przedkodeksowych zasad tej odpowiedzialności, które w okresie przedkodeksowym były dość powszechnie krytykowane jako zbyt słabo chroniące pracownika.

Podstawowe założenie odpowiedzialności materialnej oparte jest na zasadzie zawinienia. Zasada ta dotyczy zarówno odpowiedzialności o charakterze ogólnym jak i odpowiedzialności za powierzone mienie.

W konsekwencji takiego modelu legislacyjnego, przepisy o odpowiedzialności materialnej pracowników jako mające charakter bezwzględnie jednostronnie obowiązujące wykluczają możliwość postępowania w sposób mniej korzystny dla pracownika.

Ewentualne zastosowanie zasad mniej korzystnych dla pracownika aniżeli przepisy prawa pracy, po myśli art. 18 § 2 K.p. powoduje ten skutek, że takie postanowienia są nieważne, a zamiast nich stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy.

Weksel in blanco wynikający z przepisów Prawa wekslowego, co do zasady przewiduje zabezpieczanie roszczeń pracodawcy w sposób ewidentnie mniej korzystny dla pracownika, aniżeli wynika to z przepisów działu piątego Kodeksu pracy o odpowiedzialności materialnej.

Zobowiązanie z weksla in blanco ma charakter abstrakcyjny, co oznacza, że pracodawca wszczynając postępowanie nakazowe nie musi udowadniać powstania szkody ani jej wysokości a także zawinienia pracownika.

Te elementy jednoznacznie wskazują na sprzeczność tego postępowania z zasadami wynikającymi z działu piątego Kodeksu pracy, a w szczególności z podstawową zasadą odpowiedzialności materialnej z tytułu zawinienia ze strony pracownika.

Nadto, zgodnie z art. 117 § 2 K.p. pracownik nie ponosi ryzyka związanego z działalnością pracodawcy a w szczególności nie odpowiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka.

Weksel in blanco odwraca całkowicie podstawowe zasady odpowiedzialności pracownika i dlatego w stosunkach pracy jest niedopuszczalny.

Stosowanie weksla jako zabezpieczenia roszczeń pracodawcy względem pracownika łączy się nie tylko z abstrakcyjną jego formą i uproszczoną procedurą dochodzenia roszczeń przez pracodawcę ale także z terminem przedawnienia tych roszczeń, który to termin jest również mniej korzystny dla pracownika aniżeli przepisy Kodeksu pracy.

Zgodnie z art. 70 Prawa wekslowego roszczenie wekslowe ulegają przedawnieniu z upływem trzech lat, podczas, gdy przedawnienie roszczeń pracodawcy względem pracownika ulega przedawnienie z upływem roku, zgodnie z art. 291 § 2 K.p.

Zestawienie tych terminów przedawnienia jednoznacznie świadczy o tym, że Prawo wekslowe nie może być dopuszczone do stosowania w stosunku pracy, gdyż zgodnie z art. 18 § 2 K.p. jako mniej korzystne dla pracownika aniżeli przepisy art. 291 § 2 K.p. podlega z mocy prawa nieważności.

Nie ma przy tym żadnych racjonalnych argumentów pozwalających na zastosowanie mniej korzystnego terminu przedawnienia roszczeń, ponieważ Kodeks pracy reguluje przedawnienie roszczeń w sposób całościowy. Stosowanie innych terminów przedawnienia aniżeli przewidziane w art. 291 K.p. może mieć miejsce w przypadku poprawnego zastosowania przepisu szczególnego w stosunku do Kodeksu pracy albo instytucji Kodeksu cywilnego, dopuszczonej na podstawie art. 300 K.p.

Prawo wekslowe w stosunku do przepisów Kodeksu pracy nie ma charakteru przepisu szczególnego, gdyż taki charakter może mieć jedynie ustawa, która zawiera jakieś postanowienia dotyczące prawa lub obowiązków stron stosunku pracy (art. 5 K.p.).

Prawo wekslowe w stosunku do Kodeksu pracy jest przepisem ewidentnie odrębnym, gdyż reguluje zupełnie inna materię aniżeli Kodeks pracy. Do Prawa wekslowego Kodeks pracy nie odnosi się, toteż brak podstawy normatywnej do zastosowania tego prawa do stosunku pracy jest oczywisty.

Niekonsekwencja Sądu Najwyższego
Szczególne znaczenie odgrywa w omawianej problematyce wyrok SN z dnia 18.03.1998 r. I PKN 436/97, OSNP 1999/4/126, w którym wyrażono pogląd, ze abstrakcyjny charakter zobowiązania z weksla in blanco nie zwalnia sądu pracy z obowiązku ustalenia, czy i w jakim zakresie pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę powstałą w powierzonym mieniu, a w konsekwencji czy wypełnienie weksla jest zgodne z deklaracją wekslową.

W motywach uzasadnienia tego wyroku SN powołał się na orzecznictwo przedkodeksowe a także literaturę przedkodeksową, które w poprzednim stanie prawnym wyrażały tego rodzaju poglądy.

Rzecz polega na tym, że o ile w przedkodeksowym stanie prawnym działalność orzecznicza SN zmierzała do dostosowania rygorystycznych przepisów wekslowych do charakteru prawnego i zasad wyodrębniającego się pomału prawa pracy i tym samym wskazany kierunek wykładniowy był w pełni słuszny, o tyle w obecnym stanie prawnym rozstrzygnięcie SN jest całkowitym nieporozumieniem.

Sąd Najwyższy zamiast jednoznacznie stwierdzić, że de lege lata, weksel jest niedopuszczalny w stosunku pracy, dopuszcza się nie tyle błędnej wykładni prawa, ile działalności prawotwórczej, do której oczywiście upoważniony nie jest.

Postępuje zatem wbrew podstawowej zasadzie konstytucyjnej, zgodnie z którą każdy organ państwa ma obowiązek działać na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji RP).

Znamienne jest niestety i to, że w powołanym wyroku z dnia 13.03.1998 r. SN zupełnie pominął kwestię legalności działania pracodawcy, czyli dopuszczalności stosowania weksla w stosunku pracy tak jakby problem nie istniał.

Zakończenie
Dokładnie to samo, co Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13.03.1998 r. czyni K. Gonera, powołując się na błędne rozstrzygnięcia sądowe i nie analizując zasadniczego problemu dopuszczalności stosowania Prawa wekslowego do stosunku pracy.

Reasumując, zabezpieczenie wekslowe roszczeń pracodawcy względem pracownika jest, de lege lata, niedopuszczalne i stosowanie takiej praktyki powinno być w każdym przypadku uznane przez sąd pracy jako niedopuszczalne a weksel jako nieważny, zgodnie z art. 18 § 2 K.p.

Wskazany kierunek wykładni, nie oznacza oczywiście przekreślenia skutecznych możliwości dochodzenia roszczeń pracodawcy względem pracownika. Roszczenia te muszą być jednak dochodzone legalnie, z poszanowaniem aktualnego stanu prawnego, w tym zasad prawa pracy w zakresie odpowiedzialności materialnej i jedno rocznego terminu przedawnienia roszczeń.

Na kanwie tego problemu, pracowników trzeba jednak przestrzec przed podpisywaniem weksla, gdyż forsowane kierunki orzecznicze i wykładniowe, choć sprzeczne z prawem, mogą w praktyce spowodować, że osiągnięcie sprawiedliwego rozstrzygnięcia w postaci uznania weksla za nieważny w rozumieniu art. 18 § 2 K.p., będzie poważnie utrudnione.

Kraków, 30 października 2006 r.

Pan
Zbigniew Ziobro
Minister Sprawiedliwości
Prokurator Generalny
Rzeczypospolitej Polskiej
Warszawa

Jako prowadząca serwis prawo-pracy.pl zajmujący się upowszechnianiem wiedzy o prawie pracy, zwracam się do Pana Ministra w imieniu własnym i piszących do nas pracowników o rozważenie zasadności skierowania wniosku do Sądu Najwyższego z następującym zapytaniem prawnym:

Problem dopuszczalności stosowania weksla pod rządami Kodeksu pracy nie został dotychczas ani w literaturze prawa pracy ani w orzecznictwie sądowym dostatecznie wyjaśniony. Zagadnienie to rozpatrywane jest zwykle na podstawie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1981 r. IV PRN 6/81, OSNCP 1981/11/225, w którym wyrażono pogląd, że Kodeks pracy nie wyklucza stosowania weksla.

Wyrok ten zapadł na wniosek ówczesnego Ministra Sprawiedliwości w okresie tuż przed stanem wojennym i należy go uznać jako ewidentnie antypracowniczy. Zasadniczy problem polega na tym, że SN nie odniósł się rzeczowo do stosunku między Prawem wekslowym a Kodeksem pracy, lecz dokonał interpretacji pod z góry założoną tezę.

Zasadniczym argumentem przesądzającym o tym kierunku wykładni była potrzeba ochrony socjalistycznego mienia uspołecznionego zakładu pracy. Należy przy tym zaznaczyć, że wyrok ten spotkał się z krytyczną, logicznie uzasadnioną glosą A. Żabskiego (Państwo i Prawo 1983/4/137).

Po wydaniu tego wyroku, sądy przyjmowały automatycznie dopuszczalność stosowania weksla w stosunku pracy, nie analizując w ogóle podstawy normatywnej tego twierdzenia (np. wyrok SN z dnia 18.03.1998 r. I PKN 436/97, OSNP 1999/4/126).

Podobnie rzecz wygląda w literaturze i wykładni prawa pracy, której autorzy, reprezentujący ośrodki akademickie, nie odnoszą się w ogóle do relacji Prawo wekslowe - Kodeks pracy w aspekcie dopuszczalności normatywnej stosowania weksla w stosunku pracy (np. „Kodeks pracy-komentarz” pod red. W. Muszalskiego, Warszawa 2005 s. 398 i „Kodeks pracy-komentarz” A.M. Świątkowskiego, Warszawa 2006 s. 546).

K. Gonera w artykule pt. „Zabezpieczenie wekslowe roszczeń pracodawcy” Monitor Prawa Pracy z 2006 r. Nr 10 s. 516 i nast., omawia dopuszczalność zastosowania zabezpieczenia wekslowego w stosunku pracy, przyjmując za wyrokiem SN z dnia 21 maja 1981 r. legalność stosowania weksla. Autorka zasiada w Sądzie Najwyższym, co nie jest bez znaczenia dla szerzonego poglądu.

Wedle oceny naszego eksperta, Tadeusza Nycza – starszego inspektora pracy – głównego specjalisty w Okręgowym Inspektoracie Pracy w Krakowie, autora kilkunastu książek komentarzowych z zakresu prawa pracy i wielu artykułów wykładniowych z tej dziedziny, członka Komisji Prawnej Głównego Inspektora Pracy w latach 1982-2004 – stosowanie weksla w stosunku pracy jest prawnie niedopuszczalne, gdyż brak ku temu podstawy prawnej.

Artykuł na ten temat opracowany przez T. Nycza a zamieszczony w naszym serwisie, jasno, logicznie tłumaczy i wydaje się, że w sposób całkowicie przekonujący, iż w obecnym stanie prawnym brak jest podstaw normatywnych do stosowania weksla w stosunku pracy (artykuł załączam).

Zważywszy, że w praktyce prawa pracy weksel jako zabezpieczenie roszczeń pracodawcy względem pracownika jest powszechnie stosowany, z niekorzyścią dla pracobiorców, sądzę iż jednoznaczne przeanalizowanie tej kwestii i stworzenie poprawnej wykładni prawa leży w interesie demokratycznego państwa prawa.
Z wyrazami szacunku
Iwona Kielar
administrator serwisu prawo-pracy.pl