Wstęp
Zasada ryzyka podmiotu zatrudniającego sprawia, że odpowiedzialność z tytułu stworzenia złych warunków pracy obciąża w pierwszym rzędzie pracodawcę. Dotyczy to w szczególności skutków wypadków przy pracy, chorób zawodowych i tzw. chorób parazawodowych, czyli chorób nie wymienionych w wykazie chorób zawodowych, które pozostają w związku z warunkami pracy.
Odpowiedzialność ubezpieczeniowa z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, przy składce ubezpieczeniowej obciążającej pracodawcę, została w przeniesiona na Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który wypłaca należne z tego tytułu świadczenia na podstawie ustawy_ _z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. Nr 199, poz. 1673, z późn. zm. oraz z 2004 r. Nr 121, poz. 1264.
Nowa regulacja kieruje się następującymi przesłankami:
- pracodawca jako ponoszący ryzyko prowadzenia zakładu pracy obciążony jest obowiązkiem płacenia składki na ubezpieczenie wypadkowe,
- instytucją otrzymującą składkę na ubezpieczenie wypadkowe jest ZUS,
- ZUS zobowiązany jest do wypłacania świadczeń z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, a w szczególności najbardziej istotnego jednorazowego odszkodowania z tytułu doznania stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu,
- odpowiedzialność ubezpieczeniowa ZUS wynika z faktu opłacania składki na ubezpieczenie wypadkowe i nie ma związku z elementami zawinienia w zakresie dopuszczenia do wypadku przy pracy lub powstania choroby zawodowej,
Świadczenia ubezpieczeniowe nie wyczerpują jednak możliwości dochodzenia roszczeń przez poszkodowanego pracownika w wypadku przy pracy czy z powodu choroby zawodowej.
Poszkodowany, w szczególności, w razie zawinionego przez pracodawcę naruszenia przepisów bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, skutkującego wypadkiem przy pracy albo chorobą zawodową, ma prawo dochodzić od pracodawcy roszczeń wykraczających poza świadczenia ubezpieczeniowe.
Na podobnych zasadach mogą być dochodzone od pracodawcy odszkodowania z tytułu chorób parazawodowych, do których zaistnienia pracodawca się przyczynił wskutek naruszenia przepisów bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników.
Zagadnienia stwarzania właściwych warunków pracy eliminujących zagrożenia wypadkowe i chorobowe odgrywają szczególne znaczenia w regulacjach Unii Europejskiej.
Piąty program akcji społecznej w sprawach bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w latach 2002-2006 nazywany nową strategią w zakresie ochrony pracy, oparty jest na przeciwdziałaniu wszystkim zagrożeniom, jakie mogą powstać w środowisku pracy _ (por. A.M. Świątkowski „Prawo Socjalne Unii Europejskiej i Rady Europy – Bezpieczeństwo i higiena pracy – komentarz” Universitas, Kraków 2003 r. str. 152 i nast.). _
_ _
W strategii tej zwraca się uwagę na potrzebę opracowania rozwiązań oraz środków ochrony dotyczących wszystkich kategorii zatrudnionych, w tym także pracowników wykonujących zadania w zadaniowo-wynikowej formie zatrudnienia.
Na poczucie bezpieczeństwa pracy składają się działania zapobiegające wypadkom przy pracy, chorobom zawodowym i parazawodowym, zagrożeniom społecznym, problemom związanym z depresją, stresem, molestowaniem seksualnym i mobbingiem.
W problematyce tej istotne znaczenie odgrywa prawo do wypoczynku, w tym głównie problematyka czasu pracy, która ściśle oddziałuje na bezpieczeństwo pracy.
Stworzenie złych warunków pracy, skutkujących schorzeniami po stronie pracowników i to bez względu na to, czy dana choroba zostanie uznana za zawodową, przynosi olbrzymie koszty społeczne, w których partycypuje całe społeczeństwo.
Zasadniczym elementem kosztowym są złe warunki pracy w szerokim tego słowa znaczeniu a także lekceważenie przepisów bhp przez wykonujących pracę. W aspekcie kosztów społecznych płynących ze złych warunków pracy, uwzględnić trzeba w najszerszym zakresie warunki pracy panujące u pracodawców.
Zasada ryzyka podmiotu zatrudniającego sprawia, że odpowiedzialność z tytułu stworzenia złych warunków pracy obciąża w pierwszym rzędzie pośrednio lub bezpośrednio pracodawcę.
Zakres odpowiedzialności pracodawcy
Funkcja organizatorska w stosunkach pracy oraz obowiązki w zakresie organizacji procesu pracy w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp zapisane w Kodeksie pracy, obciążają w formie podstawowych obowiązków pracodawcę (art. 207 K.p.).
Z każdym obowiązkiem prawnym z natury rzeczy łączy się nierozłącznie odpowiedzialność z tytułu jego niedopełnienia.
Pracodawca nie wypełniający obowiązków w zakresie bhp musi się liczyć, w aspekcie odpowiedzialności materialnej, z możliwością ponoszenia kosztów związanych z odszkodowaniami z tytułu:
- wypadku przy pracy pracownika,
- choroby zawodowej pracownika,
- innego schorzenia związanego z warunkami pracy nie będącego chorobą zawodową.
W zakresie wypadków przy pracy i chorób zawodowych kompensata szkód na osobie pracownika została przejęta przez system ubezpieczenia wypadkowego, co oznacza że bezpośrednia odpowiedzialność pracodawcy ma miejsce w zakresie nie zaspokojonym przez ubezpieczenie wypadkowe _ (por. ustawę z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. Nr 199, poz. 1673, z późn. zm. oraz z 2004 r. Nr 121, poz. 1264). _
Cywilnoprawne roszczenia związane z wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi lub parazawodowymi mogą przybrać następującą formę:
a) jednorazowego odszkodowania, w tym:
- roszczenie o odszkodowanie jednorazowe wykraczające poza miarkowane ustawowo jednorazowe odszkodowanie _ (art. 444 § 1 K.c.) _,
- roszczenie o zadośćuczynienie _ (art. 445 K.c.) _,
b) okresowego odszkodowania:
- roszczenie o rentę uzupełniającą _ (art. 444 § 2 K.c.) _.
Niezależnie od powyższych roszczeń, zgodnie z art. art. 2371§ 2 Kodeksu pracy, pracownikowi który uległ wypadkowi przy pracy, przysługuje od pracodawcy odszkodowanie za utratę lub uszkodzenie w związku z wypadkiem przedmiotów osobistego użytku oraz przedmiotów niezbędnych do wykonywania pracy, z wyjątkiem utraty lub uszkodzenia pojazdów samochodowych oraz wartości pieniężnych.
Przedawnienie roszczeń
Poszkodowany w wypadku przy pracy, w razie nie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku w przewidzianej procedurą formie, ma prawo sam wystąpić do sądu pracy z żądaniem takiego ustalenia.
Podstawą prawną roszczenia jest art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego, przy czym roszczenie o to ustalenie będące sprawą związaną ze stosunkiem pracy, nie podlega przedawnieniu na podstawie art. 291 § 1 K. p. _ (por. wyrok SN z dnia 16 marca 1999 r. II UKN 510)98, OSNP z 2000 r. Nr 9, poz. 366). _
_ _
Wedle ukształtowanego jeszcze w latach 60-tych poglądu orzecznictwa Sądu Najwyższego, dochodzenie roszczeń pozaustawowych związanych z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową ma charakter roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym i do takiej sytuacji stosuje się art. 442 § 1 Kodeksu cywilnego przez art. 300 K. p.
Zgodnie z art. 442 § 1 K.c. roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia zdarzenia wyrządzającego szkodę, chociażby poszkodowany dowiedział się o szkodzie tuż przed upływem tego terminu _ (por. wyrok SN z dnia 21 czerwca 2001 r. II UKN 435/00, OSNP z 2003 r. Nr 8, poz. 206). _
_ _
Sąd Najwyższy uważa, iż na podstawie art. 189 K.p.c., poszkodowany może żądać ustalenia, że pozwany ponosi odpowiedzialność za mogące nastąpić w przyszłości skutki wypadku przy pracy _ (por. wyrok SN z dnia 28 października 1999 r. II UKN 176/69, OSNP z 2001/3/80). _
Interes prawny może polegać na przerwaniu wyrokiem sądowym biegu przedawnienia określonego w art. 442 § 1 zdanie drugie Kodeksu cywilnego.
W stanie faktycznym sprawy, pracownik., który uległ wypadkowi przy pracy w dniu 28 lutego 1996 r. zażądał ustalenia, że pracodawca jest odpowiedzialny za wszystkie skutki wypadku przy pracy, któremu powód uległ w dniu 28 lutego 1996 r., a które mogą się ujawnić w przyszłości.
Sąd Najwyższy podzielił pogląd dotychczasowego orzecznictwa i komentarzy do art. 189 K.p.c., zgodnie z którymi w sprawie o naprawienie szkody wynikającej z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia zasądzenie określonego świadczenia nie wyłącza jednoczesnego ustalenia w sentencji wyroku odpowiedzialności pozwanego za szkody mogące powstać w przyszłości z tego samego zdarzenia _ (por. uchwałę 7 sędziów SN z dnia 17 kwietnia 1979 r. III PZP 34/69, OSNCP z 1970 r. Nr 12, poz. 217). _
Ustalenie takiej odpowiedzialności pracodawcy może mieć miejsce zarówno w wyroku zasądzającym określone wymagalne już świadczenie np. pracodawca został zobowiązany do wypłacenia poszkodowanemu w wypadku przy pracy pracownikowi odszkodowania pozaustawowego w określonej kwocie i równocześnie w tym samym rozstrzygnięciu sąd ustalił na podstawie art. 189 K.p.c. prawo pracownika do ewentualnego dalszego odszkodowania, czy renty wyrównawczej w razie ujawnienia się w przyszłości dalszych szkód związanych z tym wypadkiem przy pracy.
Możliwe jest także, samoistne dochodzenie takiego ustalenia na podstawie art. 189 K.p.c. Z punktu widzenia interesu poszkodowanego, chodzi jedynie o to, aby pozew w takiej sprawie był złożony do sądu przed upływem 10 lat licząc od dnia wypadku przy pracy albo uznania choroby zawodowej.
Ustalenie na podstawie art. 189 K.p.c. przyszłych zobowiązań pracodawcy musi być dokonane w sentencji wyroku a nie wyłącznie w jego uzasadnieniu _ (por. orzeczenie SN z dnia 30 sierpnia 1985 t. IV PR 163/85, OSNCP z 1986 r. Nr 5, poz. 83). _
Sąd Najwyższy mimo przyjętej linii orzeczniczej dostrzegał jednak ułomność swego kierunku wykładniowego, o czym świadczy np. _ uchwała 7 sędziów z 29.11.1996 r. II PZP 3/96, OSNP z 1997 r. Nr 14, poz. 249 _, w której stwierdzono, że dziesięcioletni termin przedawnienia z art. 442 § 1 zd. 2 K.c. dla dochodzenia zadośćuczynienia z tytułu choroby zawodowej spowodowanej zatrudnieniem, które ustało przed dniem 1 stycznia 1990 r. biegnie od daty ustania tego zatrudnienia, z tym, że skorzystanie z zarzutu przedawnienia może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Moim zdaniem, przyjęta przez orzecznictwo sądowe koncepcja przedawnienia roszczeń z tytułu wypadków przy pracy lub chorób zawodowych dochodzonych na podstawie przepisów prawa cywilnego, a w szczególności stosowanie w tym zakresie przedawnienia roszczeń z art. 442 § 1 K.c. nie jest rozwiązaniem własciwym.
Prezentując swój pogląd, zakładam, że instytucja przedawnienia roszczeń ma na celu rozwiązania terminowe skracające do rozsądnych rozmiarów możliwość dochodzenia danych roszczeń, aby nie tworzyć zbyt długotrwałych stanów niepewności prawnej.
Idąc w tym kierunku, rozpocząłem szczegółową analizę art. 291 Kodeksu pracy, stawiając sobie pytanie, czy regulacja kodeksowa nie pozwala na obronę tezy, iż roszczenia ze stosunku pracy nie są objęte kompleksowym rozwiązaniem przewidzianym w tym przepisie?
Po szczegółowych przemyśleniach doszedłem do wniosku, że tak właśnie jest, o czym świadczą nawet gramatyczne zwroty użyte przez ustawodawcę, nie pozwalające do roszczeń z zakresu prawa pracy stosować instytucji przedawnienia przewidzianych w prawie cywilnym.
W rezultacie doszedłem do wniosku, że do roszczeń z tytułu wypadków przy pracy lub chorób zawodowych, dochodzonych od pracodawcy i wynikających w związku z tym ze stosunku pracy, znajduje zastosowanie art. 291 § 1 K.p., mimo stosowania w sposób pomocniczy niektórych przepisów prawa cywilnego przez art. 300 K.p.
Rozwiązanie to jest adekwatne do istoty tych roszczeń a w szczególności do swoistych instytucji prawa pracy, jakim są wypadek przy pracy i choroba zawodowa. Przedawnienie roszczeń, w tych warunkach, łączone jest z momentem wymagalności roszczenia, od którego biegną trzy lata w czasie których pracownik może dochodzić swych praw.
Taki kierunek wykładni czyni problematykę dochodzenia tych roszczeń przejrzystą i terminowo jasną, eliminując sztuczne niekiedy zabiegi sięgania do klauzuli generalnej z art. 8 K.p., poprzez twierdzenie, że korzystanie z instytucji przedawnienia może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Dla poszkodowanego pracownika istotne jest więc tylko to, aby wiedział kiedy następuje moment wymagalności roszczenia związanego z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, względnie parazawodową i zachował owe trzy lata przyznane przez art. 291 § 1 K.p_ .(por.„ __ Przedawnienie roszczeń pozaubezpieczeniowych z tytułu wypadków przy pracy, chorób zawodowych i chorób parazawodowych”w części Dla Ekspertów). _
Ustalenie podstaw odpowiedzialności
Podstawą dochodzenia roszczeń poza ubezpieczeniowych jest udowodnienie pracodawcy zawinienia w zakresie niewywiązania się z obowiązków w zakresie bhp, których naruszenie doprowadziło w skutkach do wypadku przy pracy albo choroby zawodowej albo parazawodowej.
Fakty świadczące o zawinieniu pracodawcy mogą wynikać z treści protokołu powypadkowego, dokumentacji kontrolnej organów nadzoru nad warunkami pracy, głównie PIP, a w sprawach chorób zawodowych PIS, a także innych dokumentów będących w posiadaniu pracodawcy.
Pracownik zamierzający dochodzić takich roszczeń powinien starać się zebrać stosowne dowody potwierdzające fakt zawinienia pracodawcy. Jeśli we własnym zakresie nie będzie w stanie tego uczynić, wówczas musi się zwrócić do PIP lub PIS o pomoc.
Konieczne jest zebranie wszystkich takich dokumentów w formie potwierdzonych za zgodność z oryginałem kserokopii, gdyż sam wgląd do nich a następnie powoływanie się na te dowody może okazać się metodą zawodną, zwłaszcza wówczas, gdy pracodawca taktycznie zagubi te dokumenty.
W zakresie problematyki wypadku przy pracy, ustalenia powinny być łatwiejsze, gdyż w posiadanym protokole ustalenia okoliczności i przyczyny wypadku przy pracy istnieje rubryka, w której należy wymienić naruszone przez pracodawcę przepisy bhp.
Zapisy na ten temat mogą odbiegać od rzeczywistości, gdyż nie leży w interesie pracodawcy potwierdzanie faktu naruszeń przepisów prawa pracy, która to okoliczność może mieć znaczenie przy ustalaniu składki na ubezpieczenie wypadkowe _ (por. art. 36 cyt. ustawy wypadkowej) _.
Zapis w protokole powypadkowym jest oczywiście do obalenia w toku procesu przed sądem pracy, niemniej jednak ważną rolę odgrywa niezwłoczne udowodnienie określonych faktów. Upływ czasu działa generalnie na niekorzyść poszkodowanego pracownika.
Istotną rolę do spełnienia ma więc inspektor pracy, który dla własnych celów bada wszystkie wypadki śmiertelne, ciężkie i zbiorowe. Poszkodowany, który uległ wypadkowi przy pracy, doznał choroby zawodowej lub parazawodowej może zwrócić się do PIP z wnioskiem o zbadanie przyczyn i przekazanie stosownych informacji niezbędnych do dalszego postępowania odszkodowawczego.
Odpowiedzialność z tytułu choroby parazawodowej _ _
Warunkiem odpowiedzialności pracodawcy z tytułu zaistnienia choroby parazawodowej jest udowodniony związek danego schorzenia z warunkami pracy w powiązaniu z naruszeniem przez pracodawcę określonych przepisów bhp.
Zasada ta została ukształtowana w uchwale 7 sędziów SN z dnia 4.12.1987 r., w której stwierdzono, że pracownik, który doznał uszczerbku na zdrowiu wskutek spowodowanej warunkami pracy choroby, nie będącej chorobą zawodową może, z mocy art. 300 K.p. dochodzić od pracodawcy roszczeń odszkodowawczych _ (por. uchwałę 7 sędziów SN z dnia 4.12.1987 r. III PZP 85/86, OSNCP 1988/9/109). _
Pracodawca ponosi pełną odpowiedzialność z tytułu niedopełnienia obowiązków w zakresie bhp, w następstwie czego doszło do powstania negatywnego skutku zdrowotnego u pracownika, jeżeli związek przyczynowy między stworzonymi warunkami pracy przez pracodawcę a danym schorzeniem jest oczywisty.
Związek ten musi być wykazany przy pomocy odpowiedniej oceny stanu zdrowia pracownika dokonanej przez właściwego lekarza albo zakład opieki zdrowotnej a w toku postępowania spornego przez biegłego sądowego.
Odmiennie, niż w przypadku choroby zawodowej, mamy tutaj do czynienia z koniecznością ustalenia związku przyczynowo-skutkowego między warunkami pracy a powstaniem danego schorzenia.
Oczywiście, ponadto konieczne jest wykazanie, że pracodawca wskutek niedopełnienia ciążących nań obowiązków przyczynił się w sposób zasadniczo zawiniony do powstania konkretnej choroby, bądź pogorszenia stanu zdrowia pracownika.
Ustalanie odszkodowania
Odpowiedzialność odszkodowawcza podmiotu zatrudniającego za skutki stworzonych złych warunków pracy nie wyłącza możliwości przyczynienia się samego pracownika do powstania, czy pogłębienia negatywnej oceny jego zdrowia, nie wyłączając nawet końcowego efektu śmiertelnego.
W wyroku z 6 marca 1997 r. Sąd Najwyższy uznał, że uzupełniające odszkodowanie na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego dla członków rodziny pracownika zmarłego wskutek uznanego za chorobę zawodową nowotworu krtani, może być obniżone odpowiednio do stopnia przyczynienia się pracownika, na skutek palenia tytoniu, do powstania i rozwoju tej choroby _ (zob. wyrok SN z dnia 6.03.1997 r. II UKN 20/97, OSNP z 1997 r. Nr 23, poz. 478). _
_ _
Rozstrzygnięcie zapadło na tle następującego stanu faktycznego. Zmarły 31.03.1993 r. pracownik zatrudniony był w okresie od 6.08.1979 r. do 2.02.1992 r., kiedy to stosunek pracy został rozwiązany wskutek wyczerpania okresu uprawniającego do zasiłku chorobowego.
W czasie zatrudnienia na stanowisku ślusarza remontowego pracował w warunkach narażenia na m.in. pył sadzy, opary toluenu i benzenu, które to substancje chemiczne z wysokim stopniem prawdopodobieństwa wpływają szkodliwie na stan zdrowia i mogą spowodować raka krtani.
Decyzją ostateczną z 27. 08.1993 r. stwierdzono chorobę zawodową. Żona zmarłego w imieniu własnym oraz małoletnich dzieci, wystąpiła do sądu pracy z roszczeniem opartym na przepisach prawa cywilnego, o odszkodowanie uzupełniające i rentę z tytułu choroby zawodowej.
Śmierć pracownika, zdaniem sądu, spowodowana była w znacznym stopniu warunkami zatrudnienia u strony pozwanej, która ze swej winy dopuściła się naruszenia podstawowych zasad bhp.
W toku sporu ustalono, że pracownik palił papierosy w granicach 10-20 dziennie. Sąd II instancji zasądził stosowne kwoty odszkodowań i renty, jednakże w wyniku kasacji do SN, tenże przychylił się do twierdzeń podmiotu zatrudniającego, formułując podaną wyżej tezę.
Powołani do oceny przebiegu i skutków śmierci zmarłego biegli sądowi z trzech niezależnych ośrodków, zgodnie stwierdzili, że do powstania choroby zawodowej i śmierci pracownika, w znaczący sposób przyczyniły się złe warunki pracy i długoletnie palenie tytoniu.
Taki materiał dowodowy, zdaniem Sądu Najwyższego, dawał podstawę do stosownego obniżenia zasądzonego odszkodowania w stopniu odpowiadającym wpływowi palenia tytoniu na powstanie schorzenia i jego skutki.
W każdym przypadku dochodzenia roszczeń opartych na przepisach prawa cywilnego, trzeba oceniać całokształt przyczyn, jakie legły u podstaw powstania choroby, czy też zdarzenia wypadkowego i dopiero po rozważeniu stopnia przyczynienia się poszczególnych elementów do zaistnienia choroby zawodowej, parazawodowej czy wypadku przy pracy, rozstrzygać o wielkości należnego odszkodowania.
Podmiot zatrudniający nie może więc uwolnić się od odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu stworzenia złych warunków pracy, może natomiast żądać sprawiedliwego rozłożenia kosztów wynikających z całokształtu okoliczności, jakie doprowadziły do uszczerbku na zdrowiu pracownika bądź jego śmierci.