Zgodnie z art. 229 § 4 K.p. pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku.
Odpowiedzialnym za zapewnienie istnienia takiego orzeczenia lekarskiego jest pracodawca, który w razie stwierdzenia braku stosownego zaświadczenia lekarskiego wydanego przez uprawnionego do tego lekarza ponosi odpowiedzialność za wykroczenie z art. 283 § 1 K.p. zagrożone grzywną do 5.000.- zł.
Obowiązkiem pracownika, zgodnie z art. 211 pkt 5 K.p. jest poddawanie się wstępnym, okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim oraz innym zaleconym przez lekarza badaniom i stosowanie się do zaleceń lekarskich.
W dniu 30 maja 1996 r. Minister Zdrowia i Opieki Społecznej wydał rozporządzenie w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy, _ Dz.U. Nr 69, poz. 332,z późn. zm. oraz z 2001 r. __ Nr 37, poz. 451 _.
Zakres i częstotliwość badań profilaktycznych precyzują wskazówki metodyczne stanowiące załącznik Nr 1 do rozporządzenia, które w szczególności określają dla danego czynnika szkodliwego lub uciążliwego rodzaj badań wstępnych i okresowych, oraz częstotliwość tych ostatnich.
Lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne (wstępne, okresowe, kontrolne), może poszerzyć zakres badania a także wyznaczyć krótszy termin następnego badania, niż to wynika z zał. Nr 1 do rozporządzenia. Oznacza to, że lekarz nie jest uprawniony do wydłużenia przewidzianego terminu badania – jak to mógł zrobić dotychczas.
Orzeczenie lekarskie wydane po przeprowadzeniu badań powinno się opierać między innymi na ocenie zagrożeń dla zdrowia i życia pracownika, występujących na stanowisku pracy. Z tego względu bardzo istotne znaczenie odgrywa treść skierowania na badanie profilaktyczne, które wystawia pracodawca.
Skierowanie takie powinno zawierać (§ 4 rozporządzenia):
● określenie rodzaju badania profilaktycznego,
● stanowisko, na którym pracownik jest lub ma być zatrudniony, z możliwością podania kilku wariantów stanowisk,
● informację o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach.
Normodawca dodaje, iż wskazane jest, aby lekarz uzupełnił te informacje własnymi spostrzeżeniami z dokonanej wizytacji stanowisk pracy (§ 3 ust. 2 rozporządzenia).
Lekarz uprawniony do wykonywania omawianych czynności winien posługiwać się pieczęcią o wzorze określonym w zał. nr 6 do rozporządzenia. Jest to informacja ważna dla pracodawcy, ponieważ czynności podejmowane przez lekarzy nieuprawnionych nie są honorowane.
Oznacza to sytuację taką, jakby badania czy też inne wymogi nie były spełnione, nie wyłączając w tym przypadku odpowiedzialności pracodawcy za wykroczenie z art. 283 § 1 K.p.
Lekarz nieuprawniony, dokonujący czynności z omawianego zakresu, przekracza swe zawodowe uprawnienia i dopuszcza się wykroczenia z art. 59 Kodeksu wykroczeń, zagrożonego karą grzywny do 5.000 zł.
Rozporządzenie z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników....., nie narusza przepisów dotyczących badań lekarskich osób przyjmowanych do pracy i pracowników:
1) zatrudnionych na polskich statkach morskich,
2) dla których orzeczenie lekarskie o zdolności do pracy jest warunkiem nabycia lub posiadania uprawnień do wykonywania określonego zawodu lub czynności,
3) dla których jest to konieczne ze względów sanitarnoepidemiologicznych,
4) skierowanych do pracy za granicę w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem, zgodnie z odrębnymi przepisami.
Powyższy zapis oznacza że osoby te niezależnie od badań wynikających z przepisów szczególnych, podlegają również badaniom profilaktycznym, o których mowa w art. 229 K.p. i przepisie wykonawczym. Zakres badań profilaktycznych będzie uwarunkowany celowościowo.
Dla każdego pracodawcy ważna jest taka informacja, że wszyscy pracownicy podlegają badaniom profilaktycznym, na zasadach określonych w omawianym rozporządzeniu. Wobec tego, jeżeli konkretny pracownik posiada np. książeczkę badań dla celów sanitarnoepidemiologicznych, to niezależnie od tego, przed dopuszczeniem takiego pracownika do pracy, pracodawca musi poddać go badaniu wstępnemu, przy zachowaniu zasad wynikających z rozporządzenia, a następnie poddawać badaniom okresowym, czy kontrolnym.
Zaświadczenia lekarskie wydawane są w trybie i według wzoru określonych w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 27.07.1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu wystawiania zaświadczeń lekarskich, wzoru zaświadczenia lekarskiego i zaświadczenia lekarskiego wydanego w wyniku kontroli lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, _ Dz. U. Nr 65, poz. 741 _.
Przy czym, w razie ubezpieczenia z dwóch lub więcej tytułów wystawiana jest, na wniosek ubezpieczonego, odpowiednia liczba zaświadczeń.
W dniu 27 czerwca 1997 r. Sejm uchwalił ustawę o służbie medycyny pracy, _ Dz. U. Nr 96, poz. 593, z późn. zm. oraz z 2003 r. __ Nr 203, poz. 1966 _.
W celu ochrony zdrowia pracujących przed wpływem niekorzystnych warunków związanych ze środowiskiem pracy i sposobem jej wykonywania, a także w celu sprawowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi, utworzono służbę medycyny pracy, którą stanowią: lekarze, pielęgniarki, psycholodzy i inne osoby o kwalifikacjach zawodowych przydatnych do wykonywania tych zadań.
Zgodnie z art. 12 ustawy, badania wstępne, okresowe i kontrolne pracowników oraz inne świadczenia zdrowotne są wykonywane na podstawie umowy zawartej (między innymi), przez pracodawców z podstawową jednostką służby medycyny pracy.
Z przepisów cytowanej ustawy wynika, że każdy pracodawca jest obowiązany zawrzeć umowę z podstawową jednostką medycyny pracy, w celu sprawowania przez nią profilaktycznej opieki zdrowotnej nad zatrudnionymi pracownikami. Forma takiej umowy ma być zlecenie, gdyż ustawodawca w art. 12 ust. 3 nazywa pracodawcę zleceniodawcą.
Obowiązki zapisane w art. 229 K.p. obciążają, w pierwszym rzędzie, pracodawcę. Do jego powinności należy skierowanie pracownika na wstępne, okresowe czy kontrolne badania lekarskie. Pracownik winien jedynie poddać się tym badaniom i w następstwie ich przeprowadzenia, przedstawić pracodawcy zaświadczenie lekarskie określające zdolność albo brak zdolności do wykonywania danej pracy.
W praktyce zdarza się, że pracodawcy bezprawnie, czyli bez uprzedniego skierowania na badania, wymagają od pracownika przedstawienia orzeczenia lekarskiego o zdolności do pracy np. w razie długotrwałej choroby przekraczającej 30 dni.
Tymczasem w momencie stawienia się pracownika do pracy po zakończonej chorobie, pracodawca obowiązany jest wystawić mu skierowanie na przeprowadzenie kontrolnego badania lekarskiego, a pracownik powinien poddać się temu badaniu, przeprowadzanemu oczywiście na koszt pracodawcy i przedstawić zaświadczenie lekarskie _ (por. wyrok SN z 21.09.2001 r. I PKN 639/00, OSNP 2003/17/415). _
Aktualnym orzeczeniem lekarskim w rozumieniu art. 229 § 4 K.p. jest orzeczenie stwierdzające stan zdrowia pracownika w dacie, w której pracownik ma być dopuszczony do pracy. Zachowuje ono aktualność w okresie w nim wymienionym, jednak staje się nieaktualne w przypadku wystąpienia w tym okresie zdarzeń, które mogą wskazywać na zmianę stanu zdrowia pracownika _ (por. wyrok SN z 18.12.2002 r. I PKN 44/02, OSNP wkładka 2003/6/5). _
Legitymowanie się wynikami specjalistycznych badań, stwierdzających zdolność_ _do wykonywania określonego zawodu lub czynności, nie zwalnia z obowiązku poddawania się wstępnym badaniom lekarskim, o których mowa w art. 229 § 1 K.p. _ (por. wyrok NSA z 7.11.2002 r. S.A. 3558/01, Prawo Pracy 2003/3/38). _
Dopuszczenie do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonych stanowiskach w rozumieniu art. 229 § 4 K.p., może stanowić przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy w rozumieniu ustawy wypadkowej _ (por. wyrok SN z 17.11.2000 r. UKN 49/00, OSNP 2002/11/275 – chociaż wyrok ten został wydany przed wejściem obecnej ustawy wypadkowej z 2002 r. , to jednak zachował aktualność). _
W stosunku do pracownika który nie poddaje się profilaktycznym badaniom lekarskim, pomimo prawidłowego postępowania w tym zakresie przez pracodawcę, może być stosowana odpowiedzialność porządkowa.
Pracodawca nie dopuszczając do pracy takiego pracownika, za okres niewykonywania pracy nie wypłaca wynagrodzenia. Zawinione zachowanie pracownika może być potraktowane nawet jako ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracownika z konsekwencją rozwiązania stosunku pracy w trybie art. 52 K.p.